نقد فرمالیستی یکی از مهم‌ترین نقدهای قرن بیستم محسوب می‌شود. فرمالیسم (نامی که مخالفان بر آن نهادند) در روسیه تکوین یافت و بنیان‌های نظریه خود را مستحکم کرد.
سپس حلقه پراگ به گسترش این نظریه و نقد پرداخت. با جنگ جهانی دوم و مهاجرت متفکران این حلقه‌های شرقی به آمریکا و اروپای غربی، فرمالیسم و دستاوردهای آن بر محققان زیادی در این کشورها تاثیر گذاشت. ساختار‌گرایی فرانسوی نیز در پی تلاقی یاکبسون روسی و لوی استروس فرانسوی پدیدار گشت. فرمالیسم پس از خاموشی چند دهه در اواخر قرن بیستم دوباره به شکلی نوین با عنوان نوفرمالیسم ظاهر شد.

فرمالیسم: حلقه‌های مسکو و پترزبورگ(روس)
در روسیه با راه‌افتادن انجمن‌های نقد و نظریه در سال‌های نخست قرن بیستم زمینه‌های شکل‌گیری فرمالیسم فراهم شد. دو انجمن یکی در مسکو با نام «انجمن زبانشناسی مسکو» و دیگری در سن پترزبورگ با عنوان «انجمن پژوهش زبان شعری» در این رابطه نقش اساسی داشتند. این دو حلقه با یکدیگر همکاری و تعامل خوبی داشتند. این عده در جست‌وجوی نقدی علمی بر ادبیات و هنر از آرای سبولیست‌ها روی گرداندند و کوشیدند تا به شناخت آنچه موجب تمایز ادبیات می‌شود، دست یابند. به بیان دقیق‌تر، فرمالیست‌ها موضوع خود را متوجه ادبیت کردند. آنها می‌خواستند به شناخت و درک آن چیزی نایل آیند که یک اثر را از دیگر آثار جدا می‌سازد و به آن جنبه ادبی و هنری می‌دهد. به همین دلیل خود اثر بدون ارتباطی که می‌توانست با تاریخ و اجتماع داشته باشد، مورد توجه این دسته قرار گرفت. فرم یا شکل در نظر فرمالیست‌ها تمام آن چیزی بود که ادبیت را می‌ساخت. به همین دلیل، دستور زبان، آواشناسی، قواعد شعری، صناعات ادبی و نمادپردازی همگی بخشی از شکل محسوب می‌شدند.

در جست‌وجوی ادبیت، فرمالیست‌ها تاکید زیادی بر تمایزات زبان روزمره و ادبیات به ویژه شعر داشتند. یکی از نظریات بسیار معروف آنها در این خصوص کارکرد آشنایی‌زدایی ادبیات است. براساس این نظریه، ادبیات با آشنایی‌زدایی از زبان معمول و روزمره است که به ادبیت می‌رسد و این آشنایی‌زدایی در نوع نگرش آدمی به ادبیات، هستی و انسان تاثیرگذار است. با آشنایی‌زدایی است که می‌توان میان یک مقاله روزنامه‌ای و یک شعر ادبی تفاوت قائل شد. چنانکه گفته شد، فرمالیست‌ها توجهی به فرااثر و پیرااثر نداشتند و یک اثر ادبی را همانند یک موضوع آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار می‌دادند.

بنابر این طبیعی بود که به شعر بیش از رمان به ویژه رمان‌های اجتماعی آن هم در دوره نخستین توجه می‌کردند. افرادی همچون آیخنباوم، توماشفسکی، اشکلوفسکی، تینتانوف به گسترش نظریه فرمالیستی پرداختند. در مقابل برخی از چهره‌های حزبی در شوروی سابق به مقابله با اینگونه از نقد و مطالعه پرداختند. در این میان لئون تروتسکی آنها را متهم به بی‌توجهی به مسائل اجتماعی، تاریخی و اقتصادی کرد. اما سرانجام با صدور حکمی از سوی حکومت استالین در سال ۱۹۳۰ تمام فعالیت‌های ادبی تعطیل شد و عمر حلقه فرمالیسم در سرزمین خود به پایان رسید.

حلقه پراگ و پسافرمالیسم

حلقه زبانشناسی پراگ در سال ۱۹۲۶ به همت ویلم ماتسیوس و با حضور جمعی از چک‌ها و روس‌ها تشکیل شد. از بنیانگذاران این حلقه می‌توان به ویلم ماتسیوس تروکا و موکاروفسکی و همچنین روس‌هایی همچون رومن یاکبسون و تروبتسکوی اشاره کرد. حلقه پراگ تاثیر زیادی بر زبانشناسی، نشانه‌شناسی و به طور کلی درک هنری گذاشت. این حلقه به گسترش مباحث فرمالیسم روسی پرداخت و عناصری را بر آن افزود. یکی از مهم‌ترین عناصر فرمالیسم توجه خاص و تا حدودی انحصاری به آشنایی‌زدایی بود و به همین دلیل به عناصری محدود بود که به طور مستقیم به آشنایی‌زدایی مربوط می‌شد. با این همه حلقه پراگ به عناصر فراشکلی هم توجه نمود. آنها همچنین به روابط درون‌متنی نیز توجه بسیاری کردند. از نظر آنها هر عنصری از متن و اثر در یک روابط نظام‌مند و ساختاری با دیگر عناصر قابل درک و مطالعه است. این عناصر بدون ارتباط با هم نباید مورد بررسی قرار گیرند. این توجه نوین در حلقه پراگ موجب می‌شود تا آن را جریانی پسافرمالیستی یا پیشاساختاری قلمداد کنیم.

فهرست مطالب:

نقد فرمالیستی و نوفرمالیستی

فرمالیسم: حلقه‌های مسکو و پترزبورگ(روس)

حلقه پراگ و پسافرمالیسم

نوفرمالیسم

فرمالیسم روسی